Ιστορικά στοιχεία
ΓΡΑΠΤΕΣ ΠΗΓΕΣ
Οι γραπτές πηγές που μαρτυρούν για την ύπαρξη του Μικρού Χωριού Ευρυτανίας αρκετούς αιώνες πριν είναι:
• Ο Γάλλος περιηγητής Μπουϊσόν, που περιόδευσε στην Ελλάδα γύρω στα 1650, αναφέρει ονομαστικά οικογένειες και λεπτομέρειες από τη ζωή και την κίνηση του Μικρού Χωριού.
• Δυο εικόνες του τέμπλου στο παρεκκλήσι των Αγίων Πάντων του Προυσού φέρουν την υπογραφή «παρά Αναγνώστου εκ χωρίου μικρού» (Ιούλιος 1755).
• Η Φυλλάδα Θαυμάτων της Παναγίας Προυσιώτισσας περιγράφει ένα θαύμα που έγινε στο Μικρό Χωριό στις 18 Νοεμβρίου 1786.
• Ο Γάλλος ιστορικός Pouqueville, που περιόδευσε την τουρκοκρατούμενη Ελλάδα το 1818 κατατάσσει το Μικρό Χωριό στα λεγόμενα «Πολιτοχώρια».
ΠΡΟΦΟΡΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ
Η προφορική παράδοση τοποθετεί χρονικά την ύπαρξη του Μικρού Χωριού πολλούς αιώνες νωρίτερα. Ευρήματα από τυχαίες ανασκαφές (όστρακα, 4ος αιώνας π.χ.) επιβεβαιώνουν την παράδοση που θέλει το χωριό να μετακινείται σε διάφορες γειτονικές τοποθεσίες , ώσπου να καταλήξει στην σημερινή.
ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΑ
Το Μικρό Χωριό αναγνωρίσθηκε ως επίσημη Κοινότητα το 1912, στην οποία τότε υπάγονταν και άλλα δυο χωριά της περιοχής, η Χελιδόνα και η Αγία Βλαχέρνα. Το 1829 έγιναν οι πρώτες εκλογές υπό την εποπτεία των δύο ιερέων του χωριού, που λειτουργούσαν στην εκκλησιά της Μεταμόρφωσης και στις οποίες ψήφισαν και οι κάτοικοι από το χωριό Δερμάτι. Πρώτος εκλέχτηκε τότε ο αγωνιστής του 1821 Δανηλοδημήτρης.
Το 1940 αριθμούσε 1000 κατοίκους, είχε διτάξιο Δημοτικό Σχολείο, ξενοδοχείο, τέσσερα παντοπωλεία, πολλά καφενεία, κρεοπωλεία, σιδεράδικα κ.ά. Από τα προεπαναστατικά ακόμη χρόνια οι Μικροχωρίτες ξενιτεύονταν στην Κωνσταντινούπολη και πολλοί είχαν διακριθεί στο εμπόριο. Από τα τέλη του 19ου αιώνα άρχισαν να μεταναστεύουν στην Αμερική, αργότερα στην Αυστραλία και Καναδά, ενώ μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο όλο και περισσότεροι σε πόλεις του εσωτερικού.
ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΣΤΟΥΣ ΕΘΝΙΚΟΥΣ ΑΓΩΝΕΣ
• Στην Επανάσταση του 1821 το Μικρό Χωριό έλαβε μέρος με τουλάχιστον δέκα πέντε (15) γνωστούς αγωνιστές και μικροκαπετάνιους, που τα ονόματά τους σώζονται στα Γενικά Αρχεία του Κράτους.
• Στο Μικρό Χωριό είχε στρατοπεδεύσει ο Μάρκος Μπότσαρης με τα 300 παλικάρια του πριν κάνει την επίθεση κατά των χιλιάδων Τουρκαλβανών στο Κεφαλόβρυσο Καρπενησίου (Αύγουστος 1823).
• ΄Εκτοτε το Μικρό Χωριό συνδέθηκε με την εθνική μας ιστορία. Παλικάρια του πολέμησαν: στον Μακεδονικό Αγώνα με τον Παύλο Μελά, στους Βαλκανικούς πολέμους 1912-13, στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο (1914), στην εκστρατεία της Μικράς Ασίας (1920-22), στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο (1940) και στην Εθνική Αντίσταση(1941-44).
ΘΥΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ
Οι Ιταλοί τον Οκτώβριο 1942 πήραν ομήρους 20 Μικροχωρίτες που τους έκλεισαν στις φυλακές Λαμίας. Απ’ αυτούς ξεχώρισαν τον νεαρότερο Γιάννη Κομπορόζο και τον εκτέλεσαν στα Καστέλλια μαζί με άλλους πατριώτες ως αντίποινα για την ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοπόταμου (25 Νοεμβρίου 1942).
Στις 18 Δεκεμβρίου 1942 ο ΄Αρης Βελουχιώτης χτύπησε στη γέφυρα του Μικρού Χωριού ένα τάγμα Ιταλών και σκότωσε πολλούς απ’ αυτούς. Από τους δικούς του αντάρτες σκοτώθηκε μόνο ο 18άρης Κλέαρχος. Τη μάχη αυτή έδωσαν οι καπετάνιοι του ΄Αρη: Λάμπρος (Σπ. Μπέκιος), Νικηφόρος (Δ. Δημητρίου), Μπελής, Νικηφόρος (Ν. Καρκάνης). Τότε γράφτηκε και το «τραγούδι του ΄Αρη».
Σε αντίποινα οι Ιταλοί έκαψαν το Μικρό Χωριό, συνέλαβαν πολλούς ομήρους και την παραμονή των Χριστουγέννων εκτέλεσαν 13, από τους οποίους έντεκα ήταν Μεγαλοχωρίτες και δύο Μικροχωρίτες. Στη συνέχεια έβαλαν φωτιά σε αρκετά σπίτια του χωριού. Τον Αύγουστο του 1944 το χωριό καίγεται για δεύτερη φορά από τους Γερμανούς.
ΠΡΟΟΔΟΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ
Μετά τον πόλεμο το Μικρό Χωριό ξεκίνησε μια αναγεννητική προσπάθεια, που έφερε πρόοδο και μεγάλη τουριστική ανάπτυξη. Η πορεία αυτή διακόπηκε τον Ιανουάριο του 1963 που το Μικρό Χωριό καταστράφηκε από κατολίσθηση. Μαζί του θάφτηκαν και 13 άνθρωποί του. ΄Όμως από την επόμενη χρονιά (1964) μπήκαν τα θεμέλια του Νέου Μικρού Χωριού. Μετά από πολύ δουλειά και έντονες κινητοποιήσεις η ανοικοδόμηση οδήγησε στο σημερινό χωριό, που αποτελεί υπόδειγμα δομής και ορεινής ρυμοτομίας. Πέτρινα παραδοσιακά σπίτια, μεγάλοι δρόμοι, πανέμορφη εκκλησιά, ζηλευτό ξενοδοχείο, με περίγυρο την καταπράσινη ελάτινη φύση.
Σήμερα ο επισκέπτης μπορεί να φιλοξενηθεί στο Παλιό και Νέο Μικρό Χωριό σε σύγχρονα τουριστικά καταλύματα, να απολαύσει παραδοσιακά φαγητά στις ταβέρνες του, να δροσιστεί από τα κρύα πηγαία νερά του και να περιηγηθεί στις φυσικές ομορφιές του.
ΣΥΛΛΟΓΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΔΡΑΣΗ
Η πρώτη συλλογική εμφάνιση των Μικροχωριτών έγινε από τους ξενιτεμένους της Πόλης το 1885. Από το 1922 ως το 1955 ιδρύθηκαν τρεις διαφορετικοί σύλλογοι στην Αμερική, στη Θεσσαλονίκη και στο Μικρό Χωριό.
Το 1955 ιδρύεται στην Αθήνα η Αδελφότητα Μικροχωριτών «Μεταμόρφωση του Σωτήρος» με σκοπό την προώθηση της πολιτισμικής ανάπτυξης του χωριού. Από το 1968 εκδίδει περιοδικό επικοινωνίας μεταξύ των απανταχού Μικροχωριτών με τοπικού ενδιαφέροντος ύλη που σήμερα φέρει τον τίτλο «Μικροχωρίτικα Γράμματα».